GhoolAbad \ Yazd General Articles \ یخچال های سنتی

خلاصه: بررسی اقلیمـی، آهنگ چال چاله معماری و کاربرد یخچال های سنتی ایران زمـین. آهنگ چال چاله توضیح انواع آن ها و پراکنش جغرافیـایی آن ها، نحوه کار کرد و کاربرد آن ها.

کلمات کلیدی: یخچال، یخچال های سنتی، یخچال های خشتی، یخچال های گنبدی، یخچال های زیرزمـینی، یخچال های بدون طاق، یخچال های استخری.

کتاب: بررسی اقلیمـی ابنیـه سنتی ایران

نویسنده: دکتر وحید قبادیـان

ناشر: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران

دکتر وحید قبادیـان
در سال 1335 درون تهران متولد شد. آهنگ چال چاله دیپلم خود را درون رشته ریـاضی درون 1354 از دبیرستان البرز دریـافت کرد. وی دوره لیسانس و فوق لیسانس خود را درون رشته معماری درون دانشگاه ایـالتی اهایو درون آمریکا گذرانید و دکتری خود را درون سال 1379 درون همـین رشته از دانشگاه آزاد اسلامـی دریـافت کرد.
دکتر قبادیـان بـه مدت دو سال درون دانشگاه ایـالتی اهایو و از سال 1364 تاکنون درون دانشگاه های مختلف کشور تدریس نموده است. وی سخنرانی های متعددی درون زمـینـه معماری اقلیمـی و معماری معاصر درون مجامع دانشگاهی و تخصصی ایراد کرده است.
وی همچنین مقالات مختلفی را درون زمـینـه معماری اقلیمـی و معاصر درون نشریـات علمـی و حرفه ای منتشر کرده است.
وی کتاب هایی را تالیف یـا ترجمـه کرده هست که پاره ای از آن ها بدین عناوین هستند:
- طراحی اقلیمـی، دانشگاه تهران
- بررسی اقلیمـی ابنیـه سنتی ایران، دانشگاه تهران
- مبانی و مفاهیم درون معماری معاصر غرب، دفتر پژوهش های فرهنگی
- معماری پرش کیـهانی، دانشگاه آزاد اسلامـی

1- مقدمـه ۩

همان گونـه کـه آب انبار، جهت ذخیره آب بوده، یخچال نیز چاله ای به منظور نگهداری و حفظ یخ بوده است. یخ درون چله زمستان و در طی ماه های سرد سال تهیـه مـی شده و در طی فصول گرم، یخ ذخیره شده که تا شروع زمستان سال بعد مورد استفاده قرار مـی گرفته است.

با توجه بـه اینکه بخش اعظم ایران درون منصقه گرم و خشک واقع شده و تابستان ها درون کشور ما نسبتاً طولانی و درجه حرارت درون طی این فصل درون اغلب اوقات بیش از حد تحمل است، لذا نوشیدن آب سرد و یـا افشره خنک و بستنی درون این فصل مـی تواند بسیـار گوارا و مطبوع باشد. همچنین سالم نگه داشتن گوشت، لبنیـات و سایر مواد غذایی نیز استفاده از یخ را درون تابستان ضروری مـی سازد.

در این جاست کـه مـی بینیم معماری زیست اقلیمـی ایران پاسخگوی احتیـاجات و ملزومات زندگی انسان مـی شود بـه نحوی کـه در حرارت چهل درجه کرمان و یـا شیراز و بسیـاری از شـهر های ایران آب خنک به منظور اهالی همـیشـه فراهم بوده است. حتما گفت کـه کاربرد معماری اقلیمـی و نحوه استفاده از اقلیم و معماری درون جهت تامـین شرایط آسایش انسان درون طی فصول مختلف سال و در مناطق آب و هوایی درون جای جای قلمرو معماری گذشته ما ثبت شده است.

سموئل متیوس (1) ۞، از سردبیران مجله معروف و معتبر جغرافیـایی ملی (2) ۞ درون این مجله مـی نویسد: "چینی ها از هزاران سال قبل از مـیلاد مسیح، یخ را انبار مـی د. یونانی ها و رومـیان باستان خود را با برفی کـه در چاله هایی کـه با کاه پوشیده شده بود، خنک مـی د، اگر چه هیپوکریتس (3) ۞ -پزشک یونانی درون قرن چهارم و ینجم قبل از مـیلاد مسیح- عقیده داشت کـه آشامـیدن از یخ به منظور سلامت انسان مفید نیست. به منظور افراد اشرافی درون قرن 18 اروپا، داشتن یخ درون تابستان یک امر دلپذیر و استثنایی بود. ولی یکی از سیـاحان مـی نویسد کـه نحوه حفظ یخ درون ایران آنقدر پیشرفته هست که حتی فقیر ترین افراد نیز مـی توانند یخ داشته باشند." (4) ۞

2- نحوه تهیـه یخ و برف ۩

به کارگیری کلیـه عوامل اقلیمـی جهت ایجاد حرارت و یـا برودت مورد نیـاز، جزو اصول اولیـه معماری سنتی ایران بوده است. همان گونـه کـه از تابش آفتاب و مصالح ساختمانی جهت تامـین و ذخیره نمودن حرارت استفاده مـی شده، سرمای زمستان، دمای بسیـار پایین آسمان درون شب هنگام و عایق بودن نسبی عمق زمـین نیز بـه منظور ایجاد برودت و ذخیره آن مورد استفاده قرار مـی گرفته است.

سر جان شاردن (5) ۞ فیلسوف و سیـاح معروف فرانسوی کـه در زمان حکومت صفویـه چندین بار بـه ایران سفر کرده و به زبان فارسی آشنا بوده، درون سیـاحت نامـه خود درون مورد نحوه تهیـه یخ درون ایران مـی نویسد: "یخ درون نواحی خارجی شـهر و در نقاط غیر مسقف فروخته مـی شود و طرز تهیـه آن بدین قرار مـی باشد کـه در یک محوطه گودال عمـیقی رو بـه شمال حفر مـی کنند و در مقابل آن حوضچه های مربع شکلی بـه ابعاد 16 که تا 20 شست (به عمق چهل که تا پنجاه سانت) بـه مانند تشتکی فراهم مـی آورند. آنگاه شامگاهان اینـها را از آب مالامال ساخته و هنگامـی کـه صبحگاهان کاملاً منجمد مـی گردد، آن را با رنده باغبانی یـا شن کش مـی شکنند و قطعه قطعه مـی کنند و تمام این قطعات را درون گودال مزبور کـه توضیح داده شد، روی هم انبار مـی نمایند و آن را درون آنجا بـه قدر مقدور بـه تکه های کوچکتر مبدل مـی کنند، چون هر اندازه کـه یخ بیشتر خرد شود بهتر منجمد مـی گردد.

سپس این مربع ها را مانند روز گذشته با آب تازه پر مـیکنند و هنگام غروب با کدو های غلیـانی دسته دار (آبپاش) قطعات یخ گودال را آبپاشی مـی نمایند که تا بهتر بـه هم بچسبد. بعد از حداقل هشت روز کار مداوم بـه ترتیب مذکور، قطعات یخی بـه ضخامت پنج که تا شش پا بـه دست مـی آید و آن وقت شب هنگام مردم معمولی محله را جمع مـی آورند و اینان با فریـاد و هلهله و شادی عظیم درون حالتی کـه مشعل هایی درون دور و بر گودال افروخته اند، با آهنگ ساز و ابزار طرب کـه برای تهییج آنان نواخته مـی شود، درون گودال فرود مـی آیند و قطعات بزرگ یخ را روی هم مـی شکنند و مـیان هر دو تکه آب مـی پاشند که تا بهتر بـه هم بگیرد. درون مدت شش هفته یک یخچال یک توازی (6) ۞ و بیشتر بـه گودی و درازی و پهنای مطلوب انباشته و مالامال از یخ مـی گردد. برف بسیـار اوقات مانع کار مـی شود و خیلی اسباب زحمت مـی گردد ولی هنگام بارش آن را مـی روبند و به دقت تمام دور مـی سازند. ذوب برف موجب آب شدن یخ ها مـی گردد.

پس از اینکه یخچال پر شد، با یک قسم جگن دریـایی (نی) کـه بی زور نامند و در ایران درون کنار آب ها بـه دست مـی آید آن را مستور مـی سازند.

در فصل تابستان باز یخچال نیز جشن دیگری به منظور اهل محل فراهم مـی آورد. یخ را درون ایران بـه خربار مـی فروشند کـه هجده سو ارزش دارد و از دو قطعه یخ کـه هر یک بـه وزن شصت لیور هست تشکیل شده است. خرده تکه های یخ بـه مردم محله، کـه هنگام کار یـاری کرده اند تعلق مـی گیرد. هری صبحگاهان توشـه خود را باز مـی ستاند.

آنچه درون یخ های ایران شایـان توجه و مطبوع مـی باشد، زیبایی و تمـیزی خاص آن هاست، چنانکه کوچک ترین تیرگی و ی درون آن نمـی توانید مشاهده کنید. آبی کـه از دل سنگ بیرون مـی آید، روشن تر و شفاف تر از آن جلوه نمـی نماید.

برف را نیز با وجود فراوانی یخ، درون محل های مناسب و ممکن الوصول محافظت مـی کنند و لطافت آن بیشتر منظور است، چون نوشیدنی ها، مخصوصاً شربت و افشره با برف مطبوع تر مـی شوند." (7) ۞

آب مورد نیـاز یخچال ها ازطریق آب نـهر ها و یـا قنات ها تهیـه مـی شده است. این آب را بـه یک زمـین مسطح کرت شده (مانند زمـین مزارع کـه شیـار هایی پیوسته به منظور انتقال آب با قسمت های مختلف درون داخل زمـین کنده شده) و یـا همان گونـه کـه شاردن درون سفر نامـه خود ذکر نموده، درون چاله هایی بـه عمق 40 که تا 50 سانتی متر هدایت مـی د.

بر اثر سرمای هوا درون زمستان و تابش حرارت از آب گرم بـه آسمان سرد درون شب هنگام، آب یخ مـی زده و هنگام سحر یخ درست شده بـه داخل مخزن یخچال منتقل مـی شده است. درون سمت جنوبی کرت ها و یـا چاله ها، یک دیوار بلند خشتی و یـا گلی وجود داشته که تا در طی روز محوطه تهیـه نمودن یخ (یخ بند) درون زیر سایـه دیوار باشد و حرارت روز درون این مکان کمتر ذخیره گردد و در نتیجه دمای آن درون شب نسبت بـه زمـین های مجاور کمتر بوده و آب سریعتر یخ ببندد. اغلب درون سمت های شرقی وغربی نیز دیوار هایی با طول کمتر، به منظور جلوگیری ازتابش آفتاب درهنگام طلوع و غروب برمحل یخ بند احداث مـی د (اشکال 6 و 8).

مـیزان یخ زدن آب بستگی بـه دمای هوا و ابری بودن آسمان داشته است. درون شب هایی کـه هوا بسیـار سرد و آسمان عاری از ابر بوده (ابر بـه عنوان عایق تبادل حرارت تابشی بین زمـین و آسمان عمل مـی کند) مـی توانستند عمق آب را به منظور یخ زدن بیشتر بگیرند، ولی برعدر شب هایی کـه هوا نسبتاً گرمتر و یـا آسمان ابری بوده، عمق آب را کم مـی گرفتند که تا یخ ببندد.

جهت خنک نمودن آشامـیدنی ها ازبرف نیز استفاده مـی شده است. بـه این منظور درون مناطق کوهستانی و برف گیر، برف را متراکم و سپس چال مـی د و در تابستان این برف را به منظور مصرف بـه شـهر حمل مـی د.

در کرمان برف را از منطقه حسین آباد جوپار با الاغ بـه شـهر مـی آوردند. این برف را هنگام حمل درون خورجین هایی از پشم بز مـی گذاشتند که تا در حین ذوب شدن، خورجین آن سنگین نشود. درون زنجان، همدان و شیراز نیز برف را از کوهستان مـی آوردند. درون شیراز برف را با گاری حمل مـی د و آن را بـه صورت قطعات مکعب شکل درنمد و یـا حصیر نگاه مـی داشتند. برف کوبیده شده درون مغازه ها بـه فروش مـی رسیده. این برف را به منظور خنک آب، درون آن مـی ریختند و مـی نوشیدند. مادربزرگ نگارنده (8) ۞ کـه در اصفهان ساکن مـی باشد، تعریف مـی کند کـه در بعضی از خانـه ها نیز درون زمستان برف را درحصیر و یـا کاه درون داخل زمـین مدفون مـی د.

3- نحوه حفظ یخ ۩

جهت نگهداری و ذخیره یخ بـه مدت طولانی، احتیـاج بـه یک عایق حرارتی خوب بوده است. بدین منظور یخ را درون داخل چالی کـه در درون زمـین کنده مـی شده، حفظ مـی د. جهت حفاظت از این یخ سه نوع یخچال درون ایران متداول بوده کـه در اینجا نحوه احداث و کارکرد هر یک توضیح داده خواهد شد.

3-1- یخچال گنبدی ۩

یخچال هایی کـه برفراز چال یـا مخزن یخ آن ها یک گنبد بزرگ خشتی ساخته مـی شده درون حاشیـه کویر مرکزی و نواحی شمال شرقی کشور احداث شده است. این یخچال ها دارای یک چال بزرگ مخروطی شکل بوده اند. درون پایین چال یک راه آب بوده و آبی کـه از یخ ها ذوب مـی شده، از طریق آن بـه چاه منتقل مـی شده هست (شکل 9).

ابعاد چال ها متفاوت بوده؛ یکی از بزرگترین یخچال های ایران، یخچال مـیبد هست (اشکال2 و 3). قطر دهانـه چال آن 13 متر و عمق آن حدود 6 متر است. درون دور که تا دور این چال یک سکو جهت رفت و آمد بـه عرض 1.5 متر وجود دارد.

بعد ازسکو، پوسته قطور گنبد قرار گرفته است. گنبد کـه همـیشـه از نوع دورچین (9) ۞ بوده با خشت خام ساخته مـی شده. بـه جهت مقاومت و ایستایی بهتر گنبد و همچنین کاهش هزینـه ساخت آن، ضخامت پوسته گنبد از پایین بـه بالا کاهش مـی یـافته که تا وزن گنبد کمتر شود و مرکز ثقل آن درون ارتفاع پایینتری قرار گیرد و همچنین مصالح و نیروی بدنی کمتری صرف احداث آن شود. ارتفاع گنبد مـیبد حدود 15 متر و ضخامت پوسته آن درون پایین 240 سانتی متر ودربالا 20 سانتی متر یعنی بـه طول یک خشت است. بـه همـین دلیل هست که گنبد یخچال از بیرون بـه صورت پله ای مـی باشدکه این خود یک مزیت جهت تعمـیر و نگهداری گنبد های عظیم یخچال ها بوده است. زیرا هر ساله حتما یک لایـه کاهگل بر روی سطح خارجی گنبد کشیده شود که تا آن را درمقابل بارندگی، تابش آفتاب و تغییرات جوی حفظ کند و پله های روی گنبد سکویی جهت انجام این کار بوده است. البته بین این پله ها یـا سکو ها یک ردیف پله های کوچکتر نیز مـی ساختند که تا کارگران بتوانند بین سکوها رفت و آمد کنند (شکل 11).

معمولاً درون سمت شمالی گنبد، دیوار سایـه انداز قرار داشته و در سمت شمال این دیوار محل یخ بند بوده است. قطر دیوار سایـه انداز یخچال مـیبد 2 متر و طول دیوار جنوبی 42 متر و دیوار های شرقی و غربی هر یک 20 متر است.

یخچال ها اغلب دو درون داشته اند، یکی درون سمت شمال بین محل یخ بند و چال و دیگری درون سمت جنوبی یخچال. درون زمستان از درون شمالی استفاده مـی شده و یخ را از یخ بند بـه داخل یخچال مـی آوردند و از طریق شیبی کـه بین درون و چال بوده، یخ را بـه داخل یخچال سر مـی دادند.

در سمت جنوبی هنگام تابستان باز مـی شده و یخچالدار از طریق این درون یخ را تحویل مردم مـی داده است. درون مواقعی کـه از درون ها استفاده نمـی شده، آن ها را با یک تیغه خشت وگل مسدود مـی کرده اند.

در سمت جنوبی داخل چال، یک راه پله وجود داشته که تا یخچالدار بتواند بـه لایـه های پایین تر یخ دسترسی داشته باشد (شکل 9).

ارتفاع بسیـار بلند یخچال کـه در بعضی از مناطق بلندترین یـا یکی از بلندترین ساختمان های شـهر یـا روستا بوده (مانند یخچال شـهر مـیبد درون استان یزد و یخچال زواره درون استان اصفهان) بـه این دلیل بوده کـه در طی روز های گرم تابستان، خصوصاً درون حاشیـه مرکزی، کـه تابش آفتاب درون یخچال را گرم مـی کند، گرما درون ارتفاع بالاتری قرار گیرد و سطوح پایینتر خنکتر باشد

در کرمان اغلب یخچال ها درون اختیـار اشخاصی بـه نام حلوایی بوده است. کار حلوایی درون تابستان پالوده (10) ۞ فروشی بوده و در زمستان حلوا مـی فروختند. بـه همـین دلیل بـه نام حلوایی معروف بودند. کلاً درون کرمان یخچال ها یـا وقفی بودند و یـا درون اختیـار حلوایی ها بوده است.

بر طبق مشاهدات نگارنده، از این نوع یخچال ها دو عدد درون کرمان، دو عدد درون کاشان، یکی درون زواره، یکی درون نایین، یکی درون ابرقو، یک عدد درون بم، یک عدد درون مـیبد، دو عدد درون سیرجان، دوازده عدد درون سبزوار، یک عدد درون شاهرود، یک عدد درون دامغان، بقایـای دو عدد درون قوچان و تعدادی درون روستا های حاشیـه شمالی دشت کویر باقی مانده است.

3-2- یخچال های زیرزمـینی ۩

نوع دیگری یخچال درون نواحی شمال مرکزی ایران مانند تهران و ساوه و مناطق شمال غرب کشور مانند زنجان، همدان و تبریز ساخته مـی شده کـه عملکرد آن مانند یخچال گنبدی بوده ولی شکل کالبدی آن متفاوت است. بخش عمده ای از بدنـه این گونـه یخچال ها درون داخل زمـین بوده و دیوار های قطور آن با سنگ لاشـه و یـا آجر و ملات های آبی مانند ملات ماسه آهاروج ساخته مـی شده و سقف غالباً آجری آن ازنوع طاق و تویزه و یـا طاق آهنگ بوده هست (اشکال 12، 13 و 15).

مطابق شکل 12 بعد ازمنجمد شدن یخ ها درون کرت ها، آن ها را از دریچه زیر طاقی بـه داخل یخچال مـی ریختند. سپس درون هر نوبت کـه یخ ریخته مـی شده، بر روی آن آب مـی پاشیدند که تا توده یخ بـه صورت یکپارچه درآید. درون این یخچال ها بین لایـه های یخ و روی یخ را با کاه نمـی پوشاندند زیرا اقلیم این مناطق نسبتاً سرد هست و یخ درون یخچال که تا تابستان بـه صورت منجمد باقی مـی مانده است.

در هنگام تابستان یخچالی یخ را از درب پایین تحویل مردم مـی داده. این درون از طریق یک راه پله با سطح زمـین مرتبط مـی شده هست (شکل 13).

در اینجا حتما متذکر شد کـه در مناطق غرب و شمال غرب کشور بـه دلیل آنکه هوا درتابستان نسبت بـه مناطق حاشیـه کویر خنکتر است، لذا مصرف یخ کمتر بوده و در نتیجه تعداد این نوع یخچال ها نسبت بـه یخچال های گنبدی درون حاشیـه کویر کمتر بوده است. همچنین حتما توجه داشت کـه در نواحی سردسیر، استفاده از یخ طبیعی دامنـه کوهستان ها کـه در سایـه قرار داشته، متداول بوده، چنانچه درون همدان درون محلی بـه نام چشمـه فرشته درون دامنـه کوه الوند همـیشـه یخ یـافت مـی شده است.

یکی اونـه های یخچال های زیرزمـینی کـه نسبتاً سالم مانده، درون جنوب شرقی شـهر ساوه، جنب باغ جوزقی قرار دارد کـه توسط مـیرزا محمود حکیم بنا گردیده است. عرض این یخچال حدود 3.5 متر و طول آن 12 متر هست و 5 متر از ارتفاع یخچال از سطح طبیعی زمـین پایینتر است. ضخامت دیوار های آن حدود 80 سانتی متر هست که با آجر قزاقی بـه ابعاد 25 * 25 سانتی متر و ملات ماسه آهک و خاکستر ساخته شده است. فاصله تویزه های طاق ازیکدیگر حدود 3 متر هست (اشکال 13، 14 و 15).

اغلب یخچال های زیرزمـینی نیز مانند یخچال های گنبدی بـه دلیل اینکه دارای ابعاد بزرگی بوده اند و به محوطه نسبتاً زیـادی جهت تهیـه یخ نیـاز داشته اند و از آنجایی کـه قیمت یخ نسبتاً ارزان بوده، لذا از لحاظ اقتصادی ایجاب مـی کرده کـه در حومـه شـهر کـه قیمت زمـین ارزانتر بوده، قرار داشته باشند.

مادام دیولافوا درون مورد یخچال های تبریز مـی نویسد: "در موقع مراجعت بـه قونسولخانـه از نزدیک یخچال عبور کردیم. این بنا ها مخصوص فراهم یخ هستند یعنی درون زمستان یخ را، درون آنجا انبار کرده و در که تا بستان بـه بازار مـی آورند و به ساکنین مـی فروشند. تهیـه یخ بسیـار سهل هست وبا زحمت کمـی بـه دست مـی آید. درون زمستان ها گودال هایی کـه در پهلوی دیوار های بلند واقع شده پر از آب مـیکنند که تا شب یخ ببندد و صبح کارگران یخ را شکسته و قطعات آن را درون زیرزمـینـهای مسقفی مـی ریزند و برای تابستان ذخیره مـی کنند." (11) ۞

در زنجان یخ را با گاری از یخچال های زیرزمـینی بـه داخل شـهر مـی آوردند و در محله های شـهر درون دکان یخ فروشی آن را مـی فروختند. این دکان ها علاوه بر یخ، مـیوه و سبزی و از این قبیل نیز مـی فروختند. درون خانـه ها یخ را درون یک جعبه کـه کاه درون آن بوده نگه مـی داشتند و هوای ساکن بین لایـه های کاه بـه عنوان عایق حرارتی، یخ را بـه صورت منجمد بـه مدت چهار الی پنج ساعت نگه مـی داشته است.

در اغلب خانـه ها درون تهران کـه دارای آب انبار بوده، یخ را درون محل پاشیر آب انبار کـه دمای آن نسبت بـه بیرون حدود 10 درجه خنکتر بوده، نگه مـی داشتند. البته درتهران نیز یخ را درون داخل کاه قرار مـی دادند.

اگرچه از یخچال های زیرزمـینی درون تهران دیگر اثری نماده، ولی بـه علت اهمـیت آن ها، هنوز بعضی از قسمت های پایتخت بـه نام سابق آنـها یعنی یخچال خوانده مـی شود. مانند کوچه مـهر درون شمال خیـابان منوچهری و همچنین سمت غربی محله قلهک درون شمال تهران کـه به نام یخچال معروف است، هرچند کـه دیگر هیچ یخچالی درون این دو محل وجود ندارد و اکثر اهالی آن ها و همچنین سایر محلات تهران بجز یخچال برقی چیز دیگری را بـه نام «یخ چال» نمـی شناسند.

بنابر صافی و تمـیزی یخ، قیمت و نوع استفاده از آن فرق مـی کرده است. یخی کـه دارای قدری خاک و خاشاک بوده به منظور مصرف بستنی فروشی ها بوده زیرا یخ مستقیماً با بستنی تماسی پیدا نمـی کرده و ظرف فلزی بستنی را درون داخل یخ مـی گرداندند که تا بستنی درست شود. یخ مرغوبتر را به منظور قصابی ها و یخ صاف و تمـیز کـه به نام یخ بلوری و یـا یخ شیشـه ای معروف بوده، به منظور مصرف خانگی و جهت آشامـیدن استفاده مـی شده است.

البته روش های دیگری نیز به منظور خنک نمودن آب وجود داشته هست و بدین منظور از کوزه گلی بدون لعاب و یـا مشک استفاده مـی د. بـه علت منفذ های بسیـار ریز کوزه گلی، آب بـه خارج آن نفوذ مـی کند و بعد از تبخیر از روی سطح کوزه، باعث برودت آب مـی شود (برودت تبخیری)، و چنانچه ابن اخوه (12) ۞ ، درون مورد وظایف سقا مـی نویسد: "باید کوزه ها را بیـاویزد که تا هوا بدان ها برخورد و خنک کند." (13) ۞ روی مشک را نیز قدری آب مـی ریختند که تا بعد از تبخیر آن، آب داخل مشک خنک شود. با قرار کوزه و یـا مشک آب درون مسیر جریـان هوا، این امر تسهیل مـی شده است. استفاده از این روش به منظور خنک نمودن کوزه آب درون روستا ها و مشک آب درون بین عشایر هنوز متداول است. (14) ۞

3-3- یخچال بدون طاق ۩

نوع سوم یخچال کـه بدون طاق بوده درون اصفهان بنا مـی شده و مانند سایر یخچال های سنتی، که تا سی الی چهل سال قبل مورد استفاده قرار مـی گرفته است. این نوع یخچال دارای دیواری بـه ارتفاع چهار که تا پنج متر و به طول دوازده متر بوده است. درون سمت نسار (شمالی) این دیوار یک استخر بـه عمق پنج الی شش متر و طول و عرض دوازده درون پنج متر مـی ساختند. یخ را مانند روشی کـه در قسمت اول همـین فصل توضیح داده شد، درون طی شب تهیـه مـی د و در هنگام سحر، آن را بـه داخل استخر انتقال مـی دادند.

همانگونـه کـه شاردن درون سفرنامـه خود نوشته و درابتدای این فصل بـه آن اشاره شد، یخ هایی را کـه به داخل یخچال مـی ریختند ابتدا بـه قطعات کوچکتر تقسیم مـی د و سپس روی آن آب مـی گرفتند که تا یخ های شکسته شده بـه صورت یک توده یکپارچه درآید. سپس روی آن حصیر قرار مـی دادند و یـا یک لایـه کاه مـی ریختند و پس از آن لایـه بعدی یخ را شروع مـی د. بدین ترتیب یک لایـه حصیر و یـا کاه بین هر دو لایـه یخ قرار مـی گرفت و در تابستان درون هنگام فروش یخ، شکستن و برداشتن هر لایـه یخ آسانتر بوده که تا اینکه بخواهند یخ کل استخر را بشکنند. درون ثانی هر لایـه یخ را کـه مـی خواستند بردارند، لایـه کاه زیر آن عایقی بوده به منظور بقیـه یخ های استخر. قرار حصیر وکاه درون بین لایـه های یخ درون یخچال های گنبدی نیز متداول بوده است.

پس از پایـان کار، روی سطح یخ ها را با کاه بـه ارتفاع یک الی دو متر مـی پوشاندند و در ماه های گرم سال بـه تدریج از این یخ ها استفاده مـی د. ظرفیت این یخچال ها درون اصفهان بـه قدری بوده کـه مقداری از یخ به منظور سال بعد باقی مـی مانده است. که تا آن جا کـه نگارنده اطلاع دارد، از این نوع یخچال ها هیچ اثری باقی نمانده است.

4- موخره و نتیجه گیری ۩

اغلب یخچال ها مانند آب انبار ها، عام المنفعه بوده اند و همـه مـی توانستند از یخ آن استفاده کنند. ارنست هولستر درون مورد یخچال های اصفهان مـی نویسد: "یخچال های بسیـاری وجود دارد و برخی از آن ها نیز خصوصی هست و فقیران نیز مـی توانند از آن به منظور خنک نمودن آب استفاده کنند. اساساً شربت و مـیوه را درون همـه دکان ها با یخ نگه مـی دارند. تکه های بزرگی از آن را بار خر مـی کنند و در همـه جای شـهر بـه فروش مـی رسانند." (15) ۞ البته درون اصفهان اهالی مـی توانستند یخ را درون بازار و همچنین درون محل یخچال خریداری کنند.

لازم بـه ذکر هست که درون مناطق جنوبی کشور کـه دمای هوا درون شب بـه ندرت بـه زیر صفر مـی رسد، یخچال وجود نداشته. درون سواحل دریـای خزر نیز بـه سبب رطوبت هوا و نوسان بسیـار کم درجه حرارت درون طی شبانـه روز یخچال وجود نداشته است. درون این سواحل مدت زمانی کـه درجه حرارت بـه زیر صفر مـی رسد بسیـار کم هست و جهت تهیـه نمودن یخ به منظور یخچال کافی نمـی باشد. البته درون اینجا نیز مانند سایر مناطق ایران، درون مواقعی کـه برف مـی باریده آن را بـه صورت متراکم درحصیرو یـا کاه به منظور مصرف تابستان درون داخل زمـین چال مـی د.

برخلاف آب اکثر آب انبار ها کـه گوارا و بهداشتی بوده، یخ یخچال ها چنین خصوصیتی نداشته؛ بـه دلیل اینکه یخ درون محیط باز یخ بند تهیـه مـی شده و کرت ها و یـا چال های یخ بند درون داخل خاک کنده مـی شده و هیچگونـه اندودی روی خاک کشیده نمـی شده، بنابراین یخ یخچال ها خالی از خاک و خاشاک نبوده است. لذا با ظهور یخچال نفتی و پس از آن یخچال برقی، یخچال های سنتی بـه تدریج منسوخ شدند، درون صورتی کـه با وجود اب لوله کشی شـهری، هنوز بعضی از آب انبار های قدیمـی درون نواحی حاشیـه کویر فعال مـی باشند و مورد استفاده قرار مـی گیرند.

هم اکنون تعداد انگشت شماری از یخچال های گنبدی و زیرزمـینی درون حومـه شـهر های ایران باقی مانده است. همـین تعداد معدود از یخچال های باقی مانده هم درون حال حاضر مخروبه هستند و مخزن داخل یخچال ها اکثراً پر از مواد زباله و گاهی لاشـه سگ و گربه مـی باشد.

بوی تعفن داخل این یخچال ها بـه حدی هست که هر سیـاح کنجکاو و یـا محققی را فراری مـی دهد. البته این یخچال های بی مقدار یـادآور زندگی اجداد و نیـاکان این آب و خاک هست و گواه نحوه جوابگویی بـه احتیـاجات زندگی روزمره آنـها با استفاده از شیوه های ساده و طبیعی و یـا بـه عبارت دیگر روشـهای زیست اقلیمـی است. جای بسی تاسف هست که آخرین یخچال شـهر یزد، از مراکز مـهم معماری سنتی ما، چند سال قبل توسط مالک بـه لحاظ مسایل اقتصادی تخریب شد.

مطلبی کـه جهت حفظ سایر ابنیـه سنتی عنوان مـی شود، درون این مورد نیز مصداق پیدا مـی کند. یـافتن عملکرد صحیح و مناسب با توجه بـه مقتضایـات زمان و مکان از جمله بهترین روش ها مـی باشد. درون شـهر سبزوار پنج عدد از یخچال های قدیمـی مدتی بـه عنوان انبار مـهمات ارتش مورد استفاده قرار مـی گرفته است. درون حال حاضر یکی از یخچال های باقی مانده سبزوار آغل ان مـی باشد (شکل20). یکی دیگر از یخچال ها نیز توسط مالک آن تبدیل بـه یک چای خانـه شده و هم اکنون فعال مـی باشد (اشکال22 و 23).

شایـان ذکر هست که یخچال مویدی (اشکال 1 و 24) کـه قبلاً درون زمـین های وقفی مویدی درخارج از شـهر کرمان واقح بوده، درون حال حاضر بـه لحاظ توسعه کرمان، درون داخل شـهر قرار گرفته. که تا آنجا کـه نگارنده اطلاع دارد، این یخچال تنـها یخچالی درون ایران هست که مرمت شده و در سال های اخیر نیز پارکی درون اطراف آن احداث شده است.

در زمان پیش از انقلاب قرار بر این بود کـه این یخچال تبدیل بـه یک زورخانـه شود کـه به انجام نرسید. فعلاً نظر بر این هست که این بنا به منظور تبدیل شدن بـه تماشاخانـه درون اختیـار کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان قرار گیرد.

در اینجا با استفاده از لغتنامـه دهخدا بعضی از لغات مرتبط با یخچال کـه با منسوخ شدن یخچال از فرهنگ روزمره مردم خارج شده ذکر مـی شود:

◊ یخچالی: رییس یـا صاحب یـا مستاجر یخچال.
◊ یخچالبان: آنکه مراقبت و نگهبانی یخچال را بـه عهده دارد.
◊ یخچالدار:ی کـه به بستن آب درون زمـینـهای یخچال به منظور یخ زدن و ریختن قطعات یخ بسته درگودال های یخچال و نگهداری آن اشتغال دارد.

پاورقی:
کتاب بررسی اقلیمـی ابنیـه سنتی ایران
این کتاب درون سه بخش تدوین شده و شامل چهارده فصل است.
در بخش اول، «اقلیم و تقسیم بندی معماری اقلیمـی ایران» مقدمتاً عوامل اقلیمـی و خصوصیـات هر یک از این عوامل توضیح داده شده است. سپس تقسیم بندی و شرایط آب و هوایی مناطق مختلف ایران مورد بررسی قرار گرفته. درون رابطه با هر منطقه، خصوصیـات اقلیمـی، بافت شـهری، فرم بنا، ابنیـه مس و نوع مصالح بحث شده است.
در بخش دوم، «شـهر، اقلیم و ساختمان» سازمان فضای شـهری و پیشینـه تاریخی ساختمان های مختلفی مانند ابنیـه تجاری، مذهبی، آموزشی و خدماتی عنوان شده و تمـهیدات اقلیمـی بـه عمل آمده درون هر یک از این ساختمان ها درون اقلیم های متفاوت ذکر گردیده است. بـه این ترتیب هر معمار و یـا طراحی کـه تصمـیم بـه طراحی هر یک از بنا های فوق درون مناطق مختلف ایران دارد، مـی تواند با خواندن فصل مربوطه، با تاریخچه و روش های طراحی و اجرایی و همچنین اصول اقلیمـی بـه کار رفته درون آن نوع بنا آشنا شود.
در بخش «ضمایم» کـه آخرین بخش کتاب است، آمار اقلیمـی شـهر های مختلف ایران و آمار مصالح ساختمانی مورد استفاده درون هر منطقه و بالاخره فهرست نام جای ها، منابع و اشکال ذکر گردیده است. درون انتها نیز مقدمـه و زیرنویس اشکال به منظور علاقه مندان غیر ایرانی، بـه زبان انگلیسی نگاشته شده است.
.....
.....
.....

سولماز

solma...@yahoo.com

مطالب عالی بود. دوست دارم اگر اطلاعات بیشتری از یخچال دارید، درون صورت امکان ثبت نمایید.

4/5/2012 8:40:32 AM

بسیـار عالی بود. خیلی کم مقاله راجع بـه یخچال ها پیدا مـیشـه. خیلی کمکم کرد.

4/30/2012 12:13:06 PM

سمـیرا

ممنون خیلی کامل بود .

12/11/2012 4:46:00 PM

اطلاعات جالبی مرقوم فرموده اید.ممنون

4/12/2013 5:17:56 PM

تاوپلج

فکر کنم کـه با مطالعه ی این مقاله بـه حداقل ها درون این خصوص دست یـافتیم.
سپاسگزار

4/12/2013 5:21:17 PM

ali.a...@yahoo.com

پس دانلود کجاست با این سایت بوقققققق

4/19/2013 11:37:45 AM

مونا

hs...@yahoo.com

واقعا ممنون
بازم از این کارا ید!!

10/8/2013 7:47:37 PM

مـهردادصالحی دانشجوی کارشناسی معماری

meh...@yahoo.com

خوب بود ولی بهتر هم مـیتونست باشـه

10/19/2013 11:58:01 AM

ابوالقاسم امـینی

aras...@yahoo.com

بسیـار متن شیوا و گیرایی بود. بنده ساکن شـهر سنخواست درون خراسان شمالی هستم. بقایـای یکی از این یخچال ها درون قسمت دیوار شمالی قلعه قدیم موجود است. این یخجال از نوع اول است.

4/18/2014 12:55:54 AM

محمد

mh...@gmail.com

خوب بود ...............................................

7/31/2017 12:14:09 PM

هنگام چاپ: 6/8/2007 11:04:34 PM امتیـاز: 4.22 از 5 درون 117 رای شمار بازدید: 94685 شمار دیدگاه: 18

---

[GhoolAbad \ Yazd General Articles \ یخچال های سنتی آهنگ چال چاله]

نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Wed, 15 Aug 2018 10:16:00 +0000

---